BITKISEL ANTIPARAZITERLER
Çesitli bitkilerin antelmentik özellikleri vardir ve aslinda sentetik antiparaziterler benimsenmeden önce geleneksel çiftçiligin parçalaridir. Örnegin Kanada da koyunlari beslerken yapragini dökmemis agaç dallari (çam, ladin veya köknar dallari) vermek yaygin bir aliskanliktir. Geleneksel inançlarin temel alinmasina ragmen, özellikle II.Dünya Savasi'ndan önce Bati ülkelerinde, sonradan Dogu ülkeleri ve Hindistan'da veteriner arastirmalari, antelmentik bitkiler olarak da adlandirilan antiparaziter bitkiler üzerine yogunlasmistir. Çesitli bitkilerin veya bitki ekstratlarinin bazi parazitlere etkileri hakkinda saglam bilgiler bulunmaktadir ve bunlar bize bu maddelerin sinirlarini bilmemize imkan verir.
Sarimsak
Sarimsak ( Allium sativum L .), bulunmasi kolay olan yaygin bir bitki antiparaziteridir. Ascaris , Enterobius ve gevis getirenlere özgü olan tüm akciger kurtlarina etkili oldugu bilinmektedir. Diger ürünlerle birlikte, bir tedavi araci olmaktan ziyade koruma amaciyla kullanilmalidir. Aslinda sarimsak parazitlerde yumurta üretimini önlemez, ancak belirli parazit yumurtalarinin larva asamasina geçmesini engeller. Dokuzunca yüzyilda Iran'da, Avicenne sarimsagi tek basina bir antiparaziter olarak degil de bir katki maddesi olarak önermistir. Sarimsak bazi ticari homeopatik veya allopatik antiparaziterlerin içine katilmistir ama her zaman bitki kökenli maddelerle bir arada bulunmustur. Sarimsagin birçok terapötik özelligi baslica, yüksek oranda içerdigi sülfürden kaynaklanir . Sarimsak çesitli sekillere uygulanabilir: Taze, toz, hap, suyu ve ana tentürü seklinde.
Pelin Otu
Türkiye'de yetistigi yerler, Kuzey, Iç ve Güney Anadoludur. Pelin (wormwood), adindan da anlasilacagi üzere mükemmel bir antiparaziterdir. Bir çok pelin türü antiparaziter özelliklere sahiptir.
Adi pelin (common mugwort) (Artemisia vulgaris); Protostrongylus , Dictyocaulus ve Bunostomum' a karsi etkilidir. Koyun, keçi ve kümes hayvanlari bunu isteyerek tüketirler . Adi pelin (common wormwood) ( Artemisia absinthium); dikkatli kullanilmalidir çünkü düzenli veya asiri kullanildiginda tehlikeli olabilir. Kurutulmus veya ezilmis ya da soguk suda bekletilmis çiçekleri kullanilabilir. De Bairacli-Levy antiparaziter topaklar için asagidaki formülü önermektedir: Dört çay kasigi Arnavut biberi tozu, iki çay kasigi bal ve unla karistirilmis adi pelin (common mugwort) tozu.
Avrasya pelini ( Artemisia cina) bir çöl bitkisidir; antiparazit olarak kullanilan santonin ve homeopatik (benzeri) ilaç Cina yapmak için kullanilir. Santonin, bitkinin kurutulmus tomurcuklarindan ekstrakte edilir. Ardindan tomurcuklar sivi kireçten geçirilir ve tekrar kurutulur. Santonin Echinococcus disinda birçok parazite etkilidir. Dikkatli kullanilmalidir, çünkü küçük dozlari bile özellikle göz problemleri olmak üzere yan etkilere neden olur. Homeopatik Cina ana (mother) tentür olarak elde edilebilir, 2-3 damla/10 kg, sabah aksam 3 hafta boyunca veya degisik dilusyonlarda (sulandirmalarda) granül halinde verilebilir. Kurutulmus, toz haline getirilmis Artemisia herba-alba pelini (wormwood) (Kuzey Afrika'ya özgü bir tür) keçi basina 10g' dan 30 g'a kadar dozlarda Haemonchus contortus üzerine kanitlanmis yüksek orandaki etkisiyle verilebilir.
Tarhun ( Artemisia dracunculus )‘un da antiparaziter özellikleri vardir. Çesitli pelin çesitleri Kuzey Amerika'da yabani olarak yetisirler. Bu bitkilerin meralarda gelismesine izin vermek hayvanlarin istedikleri sekilde yiyebilmeleri için güzel bir fikir olabilir.
Yabani Zencefil
Yabani zencefil veya logusa otu (snakeroot) ( Asarum canadense) agaçlik bölgelerde yetisir. Bu bitki sigirlarda ve atlarda antelmentik müshil olarak kullanilan Avrupa yabani zencefiline çok benzer. Hayvan basina doz, logusa otunun hava alan kisimlarinin islak kepek ile karisiminin 20-30 g' dir. Yabani zencefilin antibakteriyel özellikleri de bulunmaktadir.
Kazayagi
Chenopodium ambrosioides veya kazayagi yayginlikla kullanilan bir antiparaziter bitkidir.
Bu bitki Brezilya'da, parazitleri elimine etmek için domuzlara direkt olarak verilir. Toz haline getirilmis tohumlari antiparaziter ve insektisit olarak görev yapar. Japonlar bunun yapraklari ile antiparaziter çay yapmislardir. Kazayagindan elde edilen yag, oldukça etkili olmasina ragmen asiri derecede toksiktir. Insanlarin bunu tüketmesi siddetli yan etkilere (mide bulantisi, bas agrilari) hatta bazi durumlarda ölüme yol açmistir. Kazayagi yagi kullanmaktansa tehlike arz eden diger maddeleri kullanmak daha iyidir.
Kozalakli Agaçlar
Kozalakli agaçlar da sarimsak gibi, profilaktik formda hiç süphesiz daha çok etki gösterirler. Bu, küratif tedavidense küçük oranlarda günlük yeme katilarak uygulanir. Rusya'daki domuzlardaki Ascaris enfestasyonlari 2-4 hafta boyunca her gün 1-2 kg çam ignesi vererek azaltildigi ve kozalak ignesi (conifer needle) tozu ve sülfür veya vitamin karisimlari da iç parazitler için basariyla kullanildigi bildirilmistir.
Elverisli dönemlerde, çam ve çesitli kozalakli agaçlardan ekstrakte edilen, terebentin olarak da adlandirilan zifti kullanmak kolaydir. Terebentinin damitilarak elde edilmis alkollü sivisi(=ruhu, damitilmis özü) (spirits), terebentin damitiminin bir yan ürünüdür. Cabaret, terebentin damitimindan elde edilmis 50-100 ml özü, üç kati oranda hintyagi ile gevis getirenlerde karaciger kurtlari ve atlarda strongyluslar için ilaç olarak vermektedir. Beziryagi (yenilebilir ve nalbur dükkaninda bulunmayan bir çesittir) ve terebentin özü karisimi güçlü bir antiparaziter etki meydana getirir ancak dikkatli kullanilmalidir. Terebentin solunum sistemine kaçarsa, agzin spazmodik olarak kapanmasina neden olabilir. Bu nedenle hayvanlara vermeden önce terebentini içine çekmesi için yulaf ezmesi vermek tercih edilir. Kuzu basina 10-15 terebentin damlasi bir ons (28,3 g) beziryagi ve bir tutam yer zencefili (ground ginger) ile ; ergin koyun basina ise 80 damla iki ons beziryagi ile karistirilarak verilir.
Adi ardiç ( Juniperus communis )'in basta karaciger kurtlarina olmak üzere antiparaziter etkileri vardir. Koyun ardiç meyvelerinden hoslanir, geyikler bu bitki üzerinde otlarlar. Hayvanlarin eger istiyorlarsa agaçlik alanlardaki kozalakli agaçlardan sinirli olarak tüketmelerine izin vermek ilginç bir fikir olabilir.
Turpgiller (Hardal familyasi)
Kuzu basina 55 g. oraninda kullanilan ak veya siyah hardal tohumu güvenli bir antiparaziterdir ve merada ya da baska bir yerde sürünün hardaldan faydalanmasina izin verilmesi önerilmektedir. Hindistan'da bazi çiftçiler parazitlere karsi, 1 hafta boyunca günde 100-150 g. hardal yagi kullanmaktadirlar. Hardal yagi bir antiparaziter olmaktan çok bir laksatiftir, bununla beraber bazi parazitlerin elimine edilmesinde etkilidir.
Kabakgiller
Kabak, balkabagi tohumlari (çekirdekleri) ve diger birçok üzüm kütügü mahsülleri “cucurbitasin” olarak adlandirilan, parazite bagli olarak degisken antiparaziter bilesik içerirler:
Tohumlar, direkt olarak yemle hayvanlara verilebilir ancak ana içerigin su, alkol veya eter kullanilarak ekstrakte edilmesi balkabagi tohumlarina (çekirdeklerine) benzer etki göstermesi için daha iyi olur. Kabak tohumlarindan (çekirdeklerinden) elde edilen sivi ekstraktlar (1/50 sulandirmada) Haemonchus contortus ‘a etkilidir.
Egrelti Otu
Erkek Egrelti Otu ( Dryopteris filixmas ): Erkek egrelti otunun kök gövdeleri ve körpe filizlerinin ( Dryopteris filixmas ) tenyalara ( Taenia ) karsi antiparaziter etkileri vardir ve bu Avrupa'da uzun zamanlardir bilinmektedir. Erkek egrelti otunun Kuzey Amerika'da karsiligi yapragini dökmeyen kalkan-egrelti otudur ( Dryopteris marginalis) . Erkek egrelti otunun eter ekstrakti karaciger kurtlarina karsi Britanya Adalari'nda eskiden yaygin bir sekilde kullanilmis olmasina ragmen, koyunlarda Dicrocoelium kurtlarina ve köpeklerde Echinococcus ‘ a karsi memnun edici sonuçlar vermemistir .
Aci Bakla
Taze kesilmis, hafif tuzlanmis ve tamamen aci bakladan olusan bir besleme, Trichuris (%100 etkili), Strongyloides (%66 etkili), Ascaris (%50 etkili)' i de içeren, domuzlardaki barsak kurtlarinin büyük bir miktarina karsi iyi bir antiparaziterdir.
Aci bakla atlardaki Parascaris ve Strongylus ‘a da esit derecede etkilidir. Aci baklanin, hayvanlarin serbest faydalanacagi sekilde verilmemesi önemlidir, aksi taktirde zehirlenme belirtileri olusabilir.
Kabuklu Meyveler
Birkaç sebze türü, antelmentik özellikleri olan kabuklu meyveler verirler ancak bunlarin kullanilanlarinin çogu ne yazik ki tropikal olan hurma agaci ve Amerika elmasi kabugudur. Taze findik özsuyu ( Corylus), Ascaris ‘e karsi son derece etkilidir.
Maydonozgiller
Havuç tohumlari ( Daucus carota) , ister yabani ister yetistirilebilir olsun, kökleriyle beraber çay olarak yapildiginda, antiparaziterdir. Anason, kimyon ve ardiç tohumlarinin karisimi, buzagilardaki akciger kurdu Dictyocaulus ‘a karsi etkilidir. Rezene yapraklari ve tohumlari da antiparaziter olarak kullanilirlar; yagi da bir antiparaziterdir ancak çok toksiktir. Rusya'nin Orta Asya alaninda; Haemonchus ile enfekte olmus koyunlari dev (büyük) rezene ( Ferula gigantea) ve diger rezene türlerinin (Ferula spp.) bulundugu meralarda otlatmak yaygin bir uygulamadir .
Iki veya üç gün sonra kurtlar elimine edilir ve asagi yukari 20 gün bitki otlatilir. Kuzey Amerika'nin birçok bölgesinde, çayirlarda ve yol kenarlarinda bolca yetisen havuçlar ve yabanhavuçlari da yani sekilde kullanilabilir.
Pireotu
Pireotu ( Chrysanthemum cinerariifolium ) tarimda insektisit olarak yayginca kullanilir. Antelmentik özellikleri de bulunmaktadir. Bir antiparaziter olarak, hayvan yemine toz halinde katilir. Enjekte edilmedigi sürece, sicakkanli hayvanlarda güvenli sekilde kullanilabilir. Enjekte edilecegi taktirde, yag ile karistirilmali ve gerekli önlemler alinmalidir.
Pireotu, %0,8 oraninda 200 mg/kus (tavuk) miktarinda, tavuklardaki askaritlere %100 etkilidir. Tavuklardaki Ascaris ‘ler için tam tedavi, pireotu tozunu (yogunlugu bilinmemektedir) 7 gün boyunca rasyonun %2‘si halinde kullanarak saglanmistir. Pireotu, ayni zamanda atlardaki Strongylus 'lara da 3,5 mg/kg c.a. dozunda etkilidir (Rueda, E.A., 1954).
Bir Akdeniz bitkisi olmasina ragmen pireotu, bir çok yerde kolaylikla yetistirilebilir.
Tütün
Tütün ve türevleri (nikotin, nikotin sülfat) antiparaziter olarak özellikle kümes hayvanlari için kullanilmistir. Diger çiftlik hayvanlarinda, kurtlar için olan öldürücü doz hayvanlarin kendileri için olan dozla aynidir.
Solucan Otu
Solucan otu tohumlari ( Tanacetum vulgare ) k oyunlarda Nematodirus için kullanilir . Çiçeklerinden elde edilen yag da antelmentiktir. Solucan otu çiçeklerinin ve yapraklarinin sivi ekstrakti genç atlar ve köpeklerde Ascaris 'in elimine edilmesinde bir gün aç biraktiktan sonra 2 gün 0,5 ml/kg c.a. miktarinda 2 doz halinde %100 etkilidir . Yaprak ve çiçeklerin bir kilosu yaklasik bir litre ekstrakt olusturur. Sigirlar ve koyunlar taze solucan otunu istekle tüketirler ancak keçiler ve domuzlar pek hoslanmazlar.
Diger Bitkiler
Bögürtlen, ahududu ve körpe disbudak agaciyla daha yasli (büyük) filizleri de meralarda faydalanabilecek, antiparaziter özellikleri olan diger bitki türleridir. K ayin agaci kreozotu (katrani ruhu) gevis getirenlerde akciger kurduna karsi kullanilmaktadir. Kuzey Amerika'da dogal olarak yetisen veya yetistirilebilen, antiparaziter özelligi bulunan bitkiler olarak asagida listelenmistir:
Buzagilara son derece toksik olan civan perçemi ( Achilea millefolium )
Tatli zambak veya hintkamisi ( Acorus calamus )
Kizilyaprak (koyunotu) ( Agrimonia )
Hint kenevirinin kökleri veya kök demleri ( Apocynum cannabinum )
Aynisafa çiçegi ( Calendula officinalis )
Kenevir ( Cannabis saliva )
Blue cohosh ( Caulopyllum thalictroides )
Disi çanta çiçegi ekstrakti ( Cypripedium calceolus )
Tatli gale (bataklik yerlerde yetisen güzel kokulu bir bitki) veya bataklik mersini ( Myrica gale )
Sekerci boyasi ( Phytolacca americana )
Adi çoban degnegi ( Polygonum aviculare )
Sedefotu ( Ruta graveolens )
Kan otu ( Sanguinaria canadensis )
Sater ( Satureja montana )
Takke çiçegi (skullcap) ( Scutellaria lateriflora )
Skunk cabbage (yilanyastigigillerden pis kokulu bir bitki) veya skunk yabani otu
Isirganotu tohumlari ve kökleri ( Urtica dioica)
Kediotu ( Valeriana officinalis )
Mineçiçegi ( Verbena officinalis )
Cezayir meneksesi ( Vinca minor )
